Kilka refleksji po obejrzeniu roboczej wersji filmu „Wołyń” Wojciecha Smarzowskiego

Mariusz Maszkiewicz

Film Smarzowskiego udowadnia, że z takim tematem jak ludobójstwo na Wołyniu nie jest łatwo się uporać.

Mnóstwo schematów, wokół których autor krąży, ale popada z jednego błędu w drugi, z jednej kalki w drugą, z jednego stereotypu w inny. Nie mówi nam niczego nowego. Powiela to, co już wiemy od czasu komunistycznej propagandy, której szczytowym sukcesem był film „Ogniomistrz Kaleń” oraz książki Edwarda Prusa.

Wydaje mi się, że film nie spodoba się nikomu. Polakom nie spodoba się, bo za bardzo relatywizuje, Ukraińcom bo przedstawia ich w najgorszych barwach, Żydom bo nie uwypukla tego na czym wyrosło pokolenia ofiar Holokaustu. No, może Niemcy i Rosjanie będą zadowoleni. W Moskwie i Berlinie film może zdobyć nagrody na tamtejszych festiwalach. W Rosji docenią pokazanie Ukraińców jako beznadziejnych banderowców, a w Berlinie docenią za sceny z żołnierzami Wermachtu ochraniającymi polską ludność cywilną.

Scenariusz filmu „Wołyń” został skonstruowany w sposób wadliwy. Obraz liryczny miesza się z epickim. Główna bohaterka Zosia mogłaby być punktem odniesienia dla opowieści o tragedii. Jej osobista tragedia, czyli niespełniona miłość do Ukraińca (którego zabija NKWD-zista) oraz kontraktowe małżeństwo z polskim osadnikiem na Wołyniu (rodzice oddają młodziutką Zosię starszemu o ponad 20 lat wdowcowi, za 8 morg ziemi, krowę i konia) może doskonale być ilustracją skomplikowanych relacji społecznych i narodowościowych na Wołyniu. Zosia przeżywa dramat okrutnej wojny tak jak bohaterka innego filmu Smarzowskiego „Róża” (nieporównanie lepszego filmu), ale w czasie oglądania „galaktyki Wołyń” jej oczami reżyser i scenarzysta wchodzą z natrętnym i dydaktycznym przekazem epickim. I tu się film sypie. Zarówno artystycznie jak i faktograficznie. Dostajemy porcję taniej propagandy, przy której żadna z oglądających ten film stron nie może czuć się komfortowo. Jest Zosia pomagająca Żydom, są zamarkowani (w jednej scenie) Żydzi witający Armię Czerwoną, są źli Polacy (też zamarkowani) są okrutni i bezmyślni Ukraińcy, którzy mordują, zachęceni do tego przez grekokatolickiego kaznodzieję. Pozytywnym duchownym jest prawosławny (ci przeważali na Wołyniu – i tu jest jedna z wielu faktograficznych niekonsekwencji w filmie). Patriarcha Cyryl z pewnością pochwali film Smarzowskiego.

Gdybym oglądał film oczami współczesnego Ukraińca to bardzo bym się zdenerwował na reżysera i scenarzystę. Ten rodzaj zdenerwowania towarzyszył mi, gdy widziałem w niemieckim serialu „Nasze matki, nasi ojcowie” AK-owca uczestniczącego w prześladowaniu i mordowaniu Żydów. Tego typu uproszczenia i kalki są spotykane w epickich obrazach o egzotycznych krajach, dalekich od USA, produkowanych w Hollywood. Tam nikt się nie liczy z faktami, chodzi o emocje widzów i ich i kasę.

A o co chodzi Smarzowskiemu ? Doprawdy nie wiem.

Wniosek z pokazu:

Ukraińcy zostaną dzisiaj pognębieni. Na krótką chwilę. Bo w odruchu odwetu stworzą zaraz kilka jeszcze gorszych i beznadziejnych dydaktycznie produkcji o Polakach ciemiężących ukraiński lud i mordujący niewinnych chłopów na Chełmszczyźnie. Zaraz potem powstanie też (może z pomocą rosyjskich sponsorów) film o Akcji „Wisła” albo o kolonizacji na Kresach. Itd. Itd.

Na pewno na tle filmu Smarzowskiego nudnawy obraz Hofmana „Ogniem i mieczem” jawi się jako dzieło na miarę naszych czasów.